[#79991] Bruken av Arstun

[Gjest Frode Myrheim]

Så vidt eg veit er bruksnamn av typen Arstun og Arstua bare brukt på Romerike og i Solør (namnetypen er godt belagt i Birger Kirkebys bygdebøker). Dei sørlegaste døma eg kjenner er frå Høland. Namnetypen er ofte brukt som eit relasjonsnamn på Øvre Romerike. Det vil seie at der det er eller var to bruk blei det ofte brukt gjensidig om det andre gardsbruket, slik som t.d. på Ljøgot i Ullsaker der dei to gardane framleis kallar einannan for Arstun.Mitt spørsmål er om det nokon som kjenner denne namnetypen frå andre delar av landet. Har namnetypen t.d. vori brukt i Østfold?

[Gjest Ivar S. Ertesvåg]

trur du må forklare litt meir....Er dette kortform/dialektform av '(den) andre stova'? Er det noko folk på garden sa om det andre bruket, eller har det vorte til 'offisielle' bruksnamn?Kor vidt reknar du 'bruksnamn av typen'? Er t.d. 'hitt bruket' innafor det du spør om?

[Gjest Magne Thorsen]

Arstun som betegnelse på bruk er vanlig i Eidskog ved siden av betegnelser av typen Søstun, Nordstun, Vestun, Østun, Oppistun og Nystun. Et uvanlig tilfelle finner vi på Malmer gnr 33 der to bruk begge heter Arstun bnr 7 og 8. Ebb bind II s 645 og 650.

[Gjest Ivar S. Ertesvåg]

(3): Både i Matrikkelen 1886 og Matrikkelutkastet 1950 er Malmer bnr. 7 og 8 i Eidskog kalla Malmer, [url="http://www.rhd.uit.no/matrikkel/mtliste.aspx?knr=0420&gnr=33>Lenke og

[Gjest Magne Thorsen]

I bygdeboka er begge brukene kalt Malmer 'Arstun' Det siste er nok en lokal betegnelse siden det ikke er brukt i matrikkelen. Disse brukene er av de eldste under hovedbølet. På bnr 7 skyldmark 3,22 står det at samme familie har brukt deler av Malmer så lenge en kan føre sammenhengende slektslister tilbake til 1600-tallet. Størrelsen har variert.Fra 1709-1740 var dette vel halve Malmer, deretter 1/3 og fra rundt 1800-tallet eller noe før, på vel 1/7 av Malmer. Bnr 8 skyldmark 3,78 er resultat av delingen i 1740. Det var først på 8 kalveskinn men ble senere halvert. Mye kan tyde på betegnelsen Arstun brukes om gårdsbruk som blir fradelt hovedbølet. Arstun og Nystun er eksempel på brukfellesskap slik vi finner det under gnr 24 Rødberg (Rudberg) på bnr 3 'Arstun' og 'Nystun' som opprinnelig var bnr 4. Da dette brukfellesskap er av nyere dato kan det selvsagt være tilfeldig, men navnene gir i hvert fall indikasjon på fellesskap i betydning.(Ebb II s 271 og s 280).

[Gjest Frode Myrheim]

Ja Arstun er ein samantrekt form av 'are stua', og namnet Arstun vart nok opphaveleg brukt om den andre garden i dagleg tale, der det var to gardar. Etter kvart stivna denne bruken, og namnet festa seg som eit bruksnamn. Tilfellet med Malmer er ikkje så uvanleg. Det er mange døme på denne bruken på Øvre Romerike (sjå min artikkel om bruksnamn i Årboka for Romerike 2009).Kva er tydinga av 'hitt bruket', er det det 'hitterste'? I så fall er det eit bruksnamn ja. Bruks namn av typen der inne og der borte kan òg reknast til denne typen namn.Bruksnamn er det ein kan kalle daglege gardsnamn som er brukt internt innanfor ein mindre brukarkrets, og ein finn sjeldan slike namn i matriklar og eldre kjelder jf. matrikkelen 1886 og 1950, men truleg går mange av desse namna tilbake til 1600- og 1700-talet. ja enkelte går truleg òg tilbake til mellomalderen. Det er desse daglege bruksnamna, saman med namnegarden som t.d. Ås og Li, som ein kan seie er dei verklege namna, og ikkje matrikkelnamn av typen 'Ås Søndre' og 'Nordre' som svært ofte ikkje har vori i bruk anna enn i skrift.

[Gjest Finn Sollien]

Har også det samme på Krokstad i Eidskog, der heter det Arstun der nere og Arstun der oppe. Fra Vinger er det ikke kjent annet enn gjennom min interese for Speismark. Der var det i sin tid to seter plasser, den ene under Holer nordre og den andre under Holer søndre. Da den nye eier av Lier gård kom, så kjøpte han opp en del plasser, blandt annet Holer med seter plassene. Husa var forsåvidt gode som boliger, så de ble tatt i bruk som husmannsplasser undet Lier gård. Til daglig av de som bodde der ble sagt Arstun om begge plassene. I 1928 ble det søndre huset revet. Dette er ikke registrert i noen kilde, kun fra folk som har bodd der.Mvh. Finn Sollien.

[Gjest Ivar S. Ertesvåg]

(6) 'hitt' er inkjekjønn av pronomenet hin Lenke i Nynorskordboka&ordbok=bokmaal&alfabet=n&renset=j'hitt bruket', 'hitt tunet', 'hin garden' kjenner eg brukt om 'det andre av to' bruk/tun/gardar. Men eg har aldri sett/høyrt det som ei stivna form, uavhengig av tilhøvet til det bruket/tunet det vert 'sett frå', og dermed aldri i stivna form som (sær)namn på eit bruk. Dersom det i tilfellet i (1) (frå Ljøgot i Ullsaker) også er slik at 'arstun' alltid er 'sett frå' det eine eller det andre bruket, og aldri uavhengig av dette, er det vel eigentleg ikkje noko anna enn ei vanleg samatrekt form av 'a(n)re stu'n' - ikkje stivna som eit særnamn. I dei tilfella det faktisk er stivna, kan ein sikkert undersøke kva tid dett hende, og kanhende kven som misoppfatta uttrykket.Det vert vitsa om frammandkaren som kom til ein stad og spurde etter ein mann. 'Ja, han bur på hi sida', sa dei og peika over fjorden. Frammandkaren fekk låne båt, og etter ein strevsam rotur kom han seg over. Der spurde han om ikkje dette var Hisida. 'Nei,... hi sida er der borte det', sa dei og peika over fjorden.Elles: Ordet 'bruksnamn' er innarbeidd i tydinga namn på gardseining med bruks- og gardsnummer i matrikkelen, eller 'namn på eigedom med eitt eller fleire bruksnummer eller festenummer under eit gardsnummer' slik definisjonen er formulert i Stadnamnlova. Då vert det vel litt uheldig å nytte det i andre tydingar (slik eg trur du gjer her).

[Gjest Frode Myrheim]

No er det ofte ikkje lett å trekke noko grense mellom den appellativistiske bruken av Arstun og bruken av det som stadnamn. I tillfelle slik det er bruk på Ljøgot i Ullsaker kan ein seie at det blir brukt både appellativistisk og som stadnamn.Stadnamnlova er dessverre ikkje god nok på dette punktet ettersom ho ikkje gjør noko klart skilje mellom gardsnamn og bruksnamn. Feilen i stadnamnlova er at det blir satt likheitsteikn mellom gardsnamn og bruksnamn. Det er ikkje noko motsetnad mellom at ein gard heiter t.d. Ljøgot og Arstun.

[Gjest Ivar S. Ertesvåg]

(9) eg kjenner berre bruken på Ljøgot ut får det du skriv her (1). Og det du skriv der ('brukt gjensidig om det andre gardsbruket'), tyder ikkje på at det er eit stadnamn.Eg trur du misforstår både Stadnamnlova og det eg skreiv i (8). Orda 'gardsnamn' og 'bruksnamn' er definerte utfrå korleis orda 'gard' og 'bruk' er nytta i matrikkelen. Det er ikkje noko i vegen for at dei kan vere like, eller at det er to eller fleire namn på same eining. I (6) har du derimot ein annan definisjon av ordet 'bruksnamn'. Poenget mitt var at med ei tyding som avvik frå den vanlege, legg du til rette for mistydingar. Men det er først og fremst ditt problem.

[Gjest Magne Thorsen]

Litt om ordbruken slik den praktiseres i Eidskog. Arstun som betegnelse på bruk er her knyttet til i alt 11 hovedbøle med egne gårdsnummer i matrikkelen. Når jeg nevnte Malmer som eksempel på uvanlig bruk så er det fordi det her brukes appellativistisk som fellesnavn på to gårdsbruk mens det ellers er knyttet til et bestemt bruk, som Arstun på Langfoss gnr 41, Arstun på Skjørberg gnr 42, Arstun på Grasmo gnr 43 Her er det i praksis bruksnavn men bare sammen med navnet på hovedbølet.

[Gjest Ivar S. Ertesvåg]

(11) det ser ut som om det er snakk om to opphav/bruksmåtar for nemninga. I (1) (Ljøgodt) og (3/5) (Malmer) er 'a(nd)r(e) stu'n' den andre av to ('hi stova') - sett frå ei av dei to . Her må begge einingane (bruka, om det høver) vere (oppfatta som) tilnærma likeverdige (i tid, skyld, eller på anna vis).I dei andre tilfella du forklarar i (11) - med berre éi stove, må det vere meint andre som ordenstal 2. Altså nummer to i ei rekkje (anten i tid, rom, eller på anna vis). Dersom rekkja er i tid, føreset det ei meir opphaveleg eining - slik du forklarar (hovudbøle e.tilsv.) - som den andre stova (eller bruket) har gått ut frå.

[Gjest Frode Myrheim]

Det er nok ikkje tale om to ulike opphav, men derimot same opphav. Eg er ganske sikker på at der det i dag er eit bruk som blir kalla Arstun vitnar om at nabobruket òg har blitt kalla det, men at nabobruket av ein eller anna grunn har fått eit anna namn. Svært ofte er dette namnet òg eit namn på -stua/stun.Eit døme på at Arstun truelg har vori brukt om begge gardane er Hemli i Eidsvoll (Eidsvoll Bygds historie Gårdshistorien I, s. 192) der Bruk 1 blir delt i to bruk i 1757. Desse bruka har truleg kalla einannan for Arstun, men frå seinast 1789 har det andre bruket vori kalla Karlstun etter brukaren her.Elles ser det òg ut til at det har vori fleire nemningar i bruk på same gard. Eit døme er Dorr i Eidsvoll (Eidsvoll Bygds historie Gårdshistorien I, s. 340) der Negarn og Okkarn (dialektform av Oppgarden) er namna på dei to bruka der, men i dagleg tale vart Arstun brukt om einannan. Noko ordenstal dreiar det seg iallfall neppe om.

[Gjest Magne Thorsen]

Jeg deler fullt ut den oppfatningen at grunnbetydningen har vært 'den are dvs den andre' relatert til to bruk. Så har det etter hvert oppstått behov utenfor til å vite hvilket av de to brukene det er tale om. Et godt eksempel på det finner vi på Krogstad som Finn nevner(7) nemlig 'Arstun der nere' og 'Arstun der oppe' Her er det hensynet til ståstedet til de utenfor som har gitt tillegget og klargjort hvilket bruk det dreier seg om. Når bare et bestemt bruk fikk denne betegnelsen som tilfellet er for de fleste gårdene i Eidskog, så er forklaringen trolig den samme nemlig behovet for å vite hvilket bruk det konkret er tale om. Andre 'Arstun-er' fikk her betegnelser som 'Søstun', 'Nordstun' eller 'Nordgar'n' 'Nergar'n' 'Okkarn' o.l.

[Gjest Ola Ljødal]

Ordtak fra Nordre Eidsvoll: Når det kom reale regnskurer i høybergingstider, og en selv hadde berget høyet, sa man: 'Nå regnmer det godt i arstu-høyet, nå!'

[Gjest Frode Myrheim]

Artig ordstø det Ola. Ein anar vel noko skadefryd her.Ja eg er samd med deg der Magne. Det er nett trongen for å påpeike hossen bruk det er tale om i ein større brukarkrets som har anten ført til utmerkingsledd som oppi eller neri eller andre bruksnamn på -stua eller -garden. Slike former med utmerkingsledd framfor Arstun er òg kjent t.d. i Eidsvoll med Oppi-Arstun og Neri-Arstun på Vestgarden Elstad. På Haga på Roven i Fet er det kjent Neri-Arstun, Oppi-Arstun og Inni-Arstun.

[Gjest Ivar S. Ertesvåg]

Ola (15): Når ein hadde berga avlinga sjølv, og grannen var i tidsnaud med si, ville ein mange stadar gjort det ein kunne for å hjelpe grannen. Men kanskje ikkje i Eidsvoll?Frode og Magne (14, 15, m.fl): Dette er ikkje ein 'vitskapleg publiseringskanal' med omsyn til dokumentasjonskrav. Men det vart vel mest tru og lite fakta her når det gjeld opphavet? Sånn eg forstår gammalnorsk-ordboka er 'den andre/sekundære i rekkja av to eller fleire' hovudtydinga av 'annarr'. ('Den andre' gjensidig mellom to likeverdige er 'hinn'). Dette kan sikkert ha endra seg på Austlandet til 1700-talet, men eg hadde kanskje venta litt grunngjeving for å avvise eit mogeleg opphav til 'Arstu' som ei sekundær brukseining.Dømet i (13), der det eine Arstun skal ha stivna og det andre skifta namn på vel 30 år har eg problem med. Det inneber at i dette området var 'arstun' som 'hi stova' (samnamn/appellativ) levande seinast i åra etter 1757, og dauda/stivna før konfirmantane hadde vorte besteforeldre.

[Gjest Ola Ljødal]

Åjoda, de ville nok hjelpe hverandre - særlig i den grenda jeg har ordtaket fra. Ordtaket er selvsagt et utslag av humor - noe folk i den samme grenda selvsagt også oppfattet det som.

[Gjest Ola Ljødal]

Mitt innlegg 15: Min innledning til ordaket var ikke helt korrekt; uttrykket ble brukt om det kom en kraftig regnskur i høyonna, uansrett om høyet var berget eller ikke. Som sagt, det var humor!

[Gjest Frode Myrheim]

Du har sikkert rett i hovudtydinga av 'annarr', men det er vel ikkje noko motsetnad mellom dette og gjensidig bruk på Romerike slik som hinn. Eg kan sjølvsagt ikkje heilt avvise at Arstun kan ha ei sekundær tyding, altså i eit seinare frådelt bruk. I døme med Karlstun Hemli skulle det vel heller ha standet frå tidlegast 1789, ettersom brukaren ved namn Karl var brukar frå dette året. Elles ser eg ikkje noko problem med namneendring på 30 år. Namneendringar kan vel ha foregått over mindre tid òg.Eg ser at Arstun/Arstua har vori i bruk i Grue og Brandval i Solør òg. Det er jo interessant ettersom Solør og Romerike frå gammalt var futedøme. Ein oppsumering over utbreiinga: Solør og Romerike.

[Gjest Ivar S. Ertesvåg]

(20): Det treng ikkje vere nokon motsetnad mellom 'sekundær'-opphavet ('den andre i rekkja') for éin stad og 'gjensidig'-opphavet ('hi stova') for ein annan. Men det er naturlegvis ein motsetnad for ein og same stad. Og nei, du kan ikkje avvise ei tyding utan god grunngjeving - men i (13) gjorde du vel nettopp det.Det er ikkje noko problem at eit bruk skiftar namn, men det var ikkje det som var saka. I dette tilfellet var problemet at ei allmenn nemning (appellativ) var i levande bruk etter 1757, men daud og stivna ein halv levealder seinare.

[Gjest Lena Berg Nordli]

Ordet 'Arstu'n' er fortsatt i bruk her i Nord-Odal, og brukes tradisjonellt om den andre stua på samme bruket, dvs kårbolig/våningshus.F.eks brukte min onkel alltid på å si om det mangla noe inne i huset:'du får gå ner i arstu'n å hente'. Arstu'n i dette tilfellet var campingvogna...Ellers er det ganske vanlig at nabobruk gjensidig kaller det andre huset for arstu'n.

[Gjest Frode Myrheim]

Godt døme det der Lena og takk for innspelet.Ja eg gløymde å nemne Odalen i mi oversikt over utbreiinga, men Odalen var òg ein del av dette futedømet i eldre tid.Eg kjenner bruken av arstun som ord eller appellativ òg frå Nes på Romerike i dag. Ein kan jo spørre kor grensa mellom bruken av appellativet og stadnamnet går? Slik det vart brukt t.d. på Ljøgot i Ullsaker kan ein seie at namnet var brukt både appelativistisk, men at det og kunne oppfattast som eit stadnamn på den eine garden, altså innanfor ein litan brukarkrins.

[Gjest Arild Kompelien]

Min forståelse av nemninga Arstuen i Våler i Solør går klart i retning av at det dreier seg om et bruk utskilt fra en eldre gard eller bruk. Og bruken av nemninga Arstuen blir meiningslaus uten en underforstått sammenheng med opphavsgarden.Man kan ikke snakke om Arstuen i Våler på samme måten som man snakker om Snarhol i Våler. Det må på en eller annen måte gå fram at man snakker om Arstuen av Snarhol (eller en annen gard).

[Gjest Frode Myrheim]

24: Ja, du har jo rett i det Arild. Ein kan jo ikkje seie at ein bor i Arstun i Våler, eller i Eidsvoll for den del. Når ein talar om Arstun, føreset ein at mottakararen veit hossen matrikkelgard ein talar om. Arstun og andre bruksnamn som t.d. Nordstun og Søstun, er og var fyrst og fremst brukt innanfor ein mindre brukarkrins, og ein kan seie at dei var brukt meir internt. Det er klart at bruka under ein matrikkelgard i si tid er utskilt frå ein eldre gard, og at alle bruka går tilbake til ein gard, men mitt poeng er at Arstun svært ofte har vori brukt om to, ofte jamnstore, bruk som har utgått frå ein gard. Ein kan derfor i mange døme der det er to gardar ved namn Arstun tale om at det eine bruket er eldre eller meir opphaveleg enn det andre.Du seier du kjenner denne namnebruken i Våler. Eg kan ikkje sjå at Bugge har nokre døme i Vålerboka. Har du mange døme i Våler? Eg er i såfall interessert i dei.