Motstridende opplysninger. Panteregisteret sier en ting. Folketelling og kirkebok sier noe annet.

[Tom Birkelund]

Husmannsplasser i Skjeberg. Hvordan bør man føre dette når kildene er så motstridende? Var Sagdalen husmannsplass i det hele tatt?

 

I panteregisteret står det at Saugdalen «under og skyldsatt af gaarden Børgen østre» avhendes etter skjøte i 1789, fra far til sønn, begge med navnet Christoffer Christoffersen. Saugdalen selges også i neste generasjon videre fra far til sønn Christoffer Christoffersen. Dette i 1824. Det er tydelig at plassen er utskilt fra Borgen østre på 1700-tallet, og at de som bor der, er selveiere. Folketellingen av 1801 og innføringer på 1830-tallet i kirkeboka anfører likevel at beboerne er husmannsfolk:

 

Folketellingen for 1801 viser husmann med jord og soldat, Christopher Christophersen, 1765-, og Marthe Larsdatter, 1770-, på Saugdalen under Børgen østre. Viet 1793 i Skjeberg. De hadde barna Anders, 1792-, Berthe, 1800-1800, og Christopher, 1801-.   

 

Husmann Christoffer Christoffersen, 1801-, og Elen Maria Hansdatter, 1788-1836, var på Sagdalen 1830-1836. De hadde datteren Elen, 1830-.

 

Mvh Tom Birkelund

[Ivar S. Ertesvåg]

Det første ein må gjere, er vel å sortere opplysningane og sjå kva som er rett, gale eller feiltolka, og om dei faktisk strir mot kvarandre.

I denne sorteringa må ein sjå på kva for kjelder som definerer kva for eigenskap, og kva for kjelder som berre opplyser (evt. feilopplyser)

om eigenskapar/status som er definert av andre.

 

Eit vanleg døme er T1801, som titulerer folk som "Gaardbruger"/"Bonde", eventuelt, "Huusmand".  Det er sikkert rett ut frå

det registrator (vanlegvis presten , assistert ved klokkar, medhjelparar, lærarar mfl.).  Men det er ikkje dette som definerer

statusen.

Det er heller ikkje presten som formelt definerer "husmann" og "bonde" ved innførsler i kyrkjeboka.  Men det kan hende innførslene

i noko monn reflekterer den sosiale statusen.

 

Eit anna døme: ein "husmann" kan vere sjølveigar. Det er ikkje eigarskapen som definerer dette, men om eigedomen er innført i matrikkelen.

Sosialt kan "husmannen" vere oppfatta som "bonde" - eller omvendt.

Eg kjenner til iallfall to konkrete tilfelle (Volda og Ulstein) der gardeigaren bygsla bort bruket, men heldt att ein plass til

seg sjølv. Han var altså husmann under sin eigen leilending.

Meir vanleg var at plassbrukaren faktisk var sjølveigar av plassen (berre plassen), utan at dette var matrikulert. Altså ein sjølveigar

som betalar skatt gjennom grannen (brukaren på det tinglyste bruket).

 

Saugdalen «under og skyldsatt af gaarden Børgen østre»  tyder på at plassen er tinglyst og matrikulert som bruk. Men det er ikkje

panteregisteret som definerer dette. Registeret er laga for å finne fram i panteboka, og inneheld korte referat derifrå.

Det kan tenkjast registeret inneheld feil. Då må du sjå etter i  panteboka, evt. i tingboka, der dei formelle forretningane er førte inn.

Kanskje har plassbrukaren kjøpt plassen, men ikkje fått han inn i matrikkelen?  Det var ein del forarbeid til matrikulering tidleg på 1800-talet; fullført

med matrikkelen 1838. Der bør du finne at plassen som bruk om han er matrikulert.

Eller, kanskje panteregisteret er rett - at det formelt sett er eit gardsbruk og sjølveige; men så liten at folket der vert oppfatta sosialt som husmannsfolk?

Kanskje visste ikkje presten meir enn det han trudde han såg: småkårsfolk som sleit som andre husmannsfolk.

 

 

[Tom Birkelund]

Mange takk for en lærerik og flott utgreiing, Ivar!

 

Jeg har selvsagt flere tanker og spørsmål om emnet, som jeg tillater meg å komme med her:

 

Jeg er enig i at man nok bør sjekke panteboka eller tingboka for å finne ut om og når Sagdalen faktisk ble utskilt som eget bruk, fordi de formelle forretningene føres der. Sagdalen må jo være skilt ut før 1789 fordi «Saugdalen under og skyldsatt af gaarden Børgen østre» avhendes etter skjøte i 1789, fra far til sønn. Så derfor må plassen i prinsippet være en selveierplass med eget gårdsnummer/bruksnummer på et tidligere tidspunkt enn 1789.

 

Å finne plassen i noe som kan fungere som 1700-tallsmatrikkel er vel ikke mulig? Den første matrikkelen var vel fra 1838? Den kilden jeg har funnet husmenn på Sagdalen i, er skattemanntallet for 1762. Det viser husmenn og inderster med barn under Borgen østre, og på Saugdalen bor husmannsfolkene Ole Frantsen og Aase Erichsdatter med barn som er født på 1760-tallet. Så finner jeg husmenn på plassen 1801 og 1830.

 

Da kan det vel hende at det var som Ivar skriver: «gardeigaren bygsla bort bruket, men heldt att ein plass til seg sjølv. Han var altså husmann under sin eigen leilending.»

-Men da var vel leilendingen også husmann? Bygselmann er vel husmann?

Det kan vel også hende at gårdeieren bodde et helt annet sted, men leide bort plassen til en husmann?

 

Etter utgreiingen til Ivar, finner jeg at det kan være mange ulike forklaringer på at panteregister og manntall/kirkebok kan ha motstridende opplysninger. Likevel heller jeg vel til Ivars forklaring om at myndigheters vurdering av sosial status kan være den mest trolige årsaken. For selv om plassen har eget gårdsnummer/bruksnummer, og var et gårdsbruk med selveiere, var plassen så ubetydelig i omfang at folket der sosialt ble oppfattet som husmannsfolk, spesielt av kirkens menn.

 

Mvh Tom Birkelund

[Ivar S. Ertesvåg]

1 time siden, Tom Birkelund skrev:

 Sagdalen må jo være skilt ut før 1789 fordi «Saugdalen under og skyldsatt af gaarden Børgen østre» avhendes etter skjøte i 1789, fra far til sønn. Så derfor må plassen i prinsippet være en selveierplass med eget gårdsnummer/bruksnummer på et tidligere tidspunkt enn 1789.

 

Nei - det "må" ikkje vere sånn.  Ein plass (=ikkje skyldsett/matrikulert brukseining) kan som sagt vere sjølveige, og dermed kunne avhendast (til son eller andre).

(Bruk fekk ikkje nummer før med matrikkelen 1838, så det var uansett ikkje aktuelt i 1789.)

 

 

1 time siden, Tom Birkelund skrev:

Å finne plassen i noe som kan fungere som 1700-tallsmatrikkel er vel ikke mulig? Den første matrikkelen var vel fra 1838?

 

Det vart laga matriklar i 1624-26, 1661-66, og eit matrikkelutkast i 1723 (som ikkje vart iverksett).

Dersom futen var litt nøye, førte han alle brukarane som betalte skatt inn i dei årlege skattelistene.

(Men dersom han var litt makeleg, førte han inn berre gardsnamn og skattesum - altså det viktige...).

På slutten av 1700-talet vart dette gjort meir nøyaktig, så du bør sjå etter.  Matrikkelkassabøker vart etter kvart tekne i bruk.

(Nei ... dei er ikkje skanna - du må på det aktuelle statsarkivet.)

 

Formuesskatten 1789 skal innehalde namn på alle brukarar (men mange var utan formue og ein del av dei kan vere utelatne).

Protokollane for jordavgift etter forordning 1. oktober 1802  bør kunne seie noko.

Desse kjeldene er skanna på DA.

 

 

1 time siden, Tom Birkelund skrev:

Da kan det vel hende at det var som Ivar skriver: «gardeigaren bygsla bort bruket, men heldt att ein plass til seg sjølv. Han var altså husmann under sin eigen leilending.»

-Men da var vel leilendingen også husmann? Bygselmann er vel husmann?

Det kan vel også hende at gårdeieren bodde et helt annet sted, men leide bort plassen til en husmann?

 

Trur ikkje det var så vanleg med gardeigarar som bygsla bort garden og vart husmann under leilendingen sin...  Men det var mogeleg og det finst døme på det.

 

Formalitetane:

Gardbrukar = bonde = ein som brukar ei matrikulert/skyldsett brukseining. Kan vere sjølveigar eller leilending (bygselmann).

Leilending = bygselmann = ein som leiger (bygslar) ei matrikulert/skyldsett brukseining.  Nei - han er ikkje husmann.

Husmann = ein som brukar (vanlegvis leiger - men kan vere sjølveigar) ei brukseining som ikkje er matrikulert/skyldsett

Husmenn betalte ikkje (jord-)skatt direkte, men gjennom avgifta til gardbrukaren (eller eigaren) som plassen høyrde til.

Dersom gardeigaren leigde bort ei matrikulert brukseining var brukaren anten leilending eller paktar, men ikkje husmann.

[Ivar S. Ertesvåg]

Børgen Østre her:

RA, Rentekammeret inntil 1814, Realistisk ordnet avdeling, N/Ne/Nea/L0004: Idd og Marker fogderi. Deliberasjonsprotokoll, 1803, s. 6
Brukslenke for sidevisning: https://www.digitalarkivet.no/ma20101005620615

2 brukarar nemnde med namn,  "4 huusmandspladser"

Ser ikkje Sagdalen nemnt som gard (men eg har ikkje sett gjennom heile lista).

RA, Rentekammeret inntil 1814, Realistisk ordnet avdeling, N/Ne/Nea/L0006: Idd og Marker fogderi. Oppebørselsregister, 1803, s. 58
Brukslenke for sidevisning: https://www.digitalarkivet.no/ma20101005620883

 

PUBL, Andre publikasjoner, -/Bind 1: Smålenenes amt, 1838, s. 60
Brukslenke for sidevisning: https://www.digitalarkivet.no/ma10061006091357

Her er "Saugdalen" ført med "gamma"l skyld, men ikkje med gammalt matrikkelnummer.

Det kan tyde på at garden vart ført i matrikkelen som gard ved forarbeidet til denne matrikkelen,

men at eigedomen var skyldsett som part (bruk) av ein annan gard (Børgen østre) før det.

 

Du får sjå om du finn noko her:

RA, Hovedmatrikkelkommisjonen, 1819-1831
Brukslenke for sidevisning: https://www.digitalarkivet.no/ma20130102000799

RA, Hovedmatrikkelkommisjonen, 1820-1826
Brukslenke for sidevisning: https://www.digitalarkivet.no/ma20130102000505

RA, Hovedmatrikkelkommisjonen, 1819-1831
Brukslenke for sidevisning: https://www.digitalarkivet.no/ma20130102000867

 

[Tom Birkelund]

Jeg takker Ivar igjen for avklaringer og gode råd!

 

Jeg har likevel et følgespørsmål angående bruken av husmannskontrakter. Da gjelder det husmannsplasser under Hafslundgodset. På enkelte plasser har beboeren husmannskontrakt selv om kirkebok og folketelling bruker helt andre titler på kontraktinnehaverne. Det kan være folk som har ansettelser innen sagbruksdriften med tittel som for eksempel bordskriver. Kan det være av makelighetsgrunner at disse har fått husmannskontrakt? Jeg mener vel at det burde vært brukt andre formularer, for i disse tilfellene er vel husmannskontrakten bare en leiekontrakt?

 

Mvh Tom Birkelund

[Ivar S. Ertesvåg]

Dei brukte vel dei formalitetane og avtaleformene dei hadde den gongen.

Bordskrivaren kunne også vere husmann, sånn kontraktsmessig.  (Eg veit ikkje heilt kva stillinga innebar, men

gjettar at han stod noko over husmenn flest sosialt og økonomisk.)  Det er ikkje sikkert han hadde

pliktarbeid med våronn og hausting på godset.

 

Trur ikkje dei tenkte på kva du ville kome til å meine om ordbruken...